فارماكولوژي           Pharmacology

از نظر لغوي از دو كلمه  Pharmacon (دارو) و logos (علم) تشكيل شده و معناي تحت الفظي آن داروشناسي مي باشد. از نظر تعريف، فارماكولوژي علمي است كه در باره تاريخچه، منشا، خواص فيزيكي و شيميايي، اثرات بيوشيميايي و بيولوژيكي، مكانيسم اثر، جذب، انتشار، متابوليسم، دفع و اثرات درماني داروها بحث مي كند.

فارماكولوژي پزشكي: علم مطالعه و بررسي داروها در پيشگيري، تشخيص و درمان بيماريها.

 

دارو    Drug

ماده ايست كه در پيشگيري، تشخيص و درمان بيماريها بكار مي رود.

 

سم   ‍Poison

ماده ايست كه موجب بروز اختلال در فعاليت طبيعي بدن مي شود.

با توجه به تعاريف فوق، واقعا نمي توان مرز مشخصي بين يك ماده دارويي و سم ايجاد نمود چراكه هر ماده دارويي با توجه به عوارضي كه مي تواند ايجاد نمايد ممكن است سم نيز باشد.

 

 

 

“All substances are poison; there is none, which is not a poison. The right dose differentiates a poison and a remedy “

 

 (Paracelsus; 1493-1541)

 

 

گيرنده هاي دارويي      Drug receptors

فرضيه گيرنده هاي دارويي اولين بار توسط دانشمندي بنام لانگ لي مطرح شد. وي با مطالعه بر روي اثرات دو دارو بنامهاي آتروپين و پيلوكارپين متوجه شد كه آتروپين موجب كاهش و پيلوكارپين موجب افزايش ترشحات بزاق مي شوند. اين دو دارو با اثر بر روي سيستم عصبي پاراسمپاتيك عمل خود را انجام مي دهند. لانگ لي فرض نمود كه بايستي در انتهاي اعصاب جايگاههاي ويژه اي وجود داشته باشد كه اين دو دارو با آنها پيوند برقرار نموده و اثرات خود را اعمال نمايند. وي اين جايگاهها را گيرنده دارو ناميد.

طبق تعريف گيرنده قسمتي از سلول با ساختمان شيميايي مخصوص مي باشد كه تحت تاثير دارو منجر به پاسخ سلولي مي شود. سه نوع گيرنده در سلول وجود دارد: الف) گيرنده هاي موجود در غشاي سلول مانند كيرندههاي آدرنرژيك، ب) گيرنده هاي موجود در سيتوپلاسم مانند گيرنده هاي استروئيدها، ج) گيرنده هاي موجود در هسته مانند گيرنده هاي هورمون تيروئيد.

اكثر داروها اثر خود را از طريق پيوند قابل برگشت با گيرنده خود مانند پيوندهاي يوني، هيدروژني و واندروالسي اعمال مي كنند. در حاليكه تعدادي نيز ممكن با پيوند كوئالانسي به گيرنده خود متصل شوند كه نوعي پيوند محكم و تقريبا برگشت ناپذير و با انرژي پيوندي بسيار زياد مي باشد. پيوند دارو و رسپتور فابع قانون جرم بوده و در حالت تعادل اشغال گيرنده ها وابسته به علظت دارو مي باشد. هر چه تمايل دارو و گيرنده براي پيوند بيشتر باشد، مقدار داروي مورد نياز براي اشباع رسپتورها كمتر خواهد بود.

 

                   K_d ثابت تجزيه دارو مي باشد. و مقدار آن نسبت عكس با ميزان تمايل دارو براي پيوند با گيرنده دارد.

 

داروهايي كه در اثر پيوند با گيرنده خود باعث تحريك آن شده و پاسخ سلولي ايجاد نمايند، آگونيست (Agonist) نام دارند. ولي داروهايي كه در اثر پيوند با گيرنده خود نه تنها باعث تحريك آن شده بلكه از اثرات تحريكي آگونيستها نيز جلوگيري نمايند آنتاگونيست (Antagonist) نام دارند. داروهايي نيز وجود دارند كه بسته به شرايط محيط مي توانند اثرات آگونيستي يا آنتاگونيستي از خود بروز دهند كه به آگونيست يا آنتاگونيست نسبي معروفند.

دو نوع آنتاگونيست وجود دارد، يكي آنتاگونيست رقابتي (competitive) و ديگري آنتاگوتژنيست غير رقابتي (non-competitive). آنتاگونيست رقابتي كه شايعترين نوع آنتاگونسيم مي باشد دو ويژگي عمده دارد: الف) در حضور آنتاگونيست، منحني مقدار – پاسخ آن بدون تغير در شيب منحني، به سمت راست متمايل مي شود. ب) ميزان دوز آگونيست متناسب با غلظت آنتاگونيست افزايش مي يابد. آنتاگونيست غير رقابتي حالتي است كه در آن يك سري از حوادثي كه در طي آنها پاسخ سلولي توسط آگونيست بروز مي كند بوسيله آنتاگونيست مهار مي شود. مانند داروهاي بلوك كننده كانال كلسيم كه موجب مهار ورود كلسيم از طريق غشاء سلول شده و از انقباض عضلات صاف ناشي از ديگر داروها جلوگيري مي كنند.

دو دارو ممكن است در ميزان قدرت اثر (Potency) و يا شدت اثر (Efficacy) با يكديگر متفاوت باشند. قدرت اثر يعني ميزان پاسخ فارماكولوژيك كه با دوز معيني از دارو ايجاد مي شود. شدت اثر يعني ماكزيمم پاسخي كه يك دارو مي تواند ايجاد نمايد.

                    در شكل فوق در مربع سمت چپ، قدرت اثر داروي A بيشتر از داروي B مي باشد ولي شدت

                    اثر هر دو يكسان است. در مربع سمت راست، هم قدرت اثر و هم شدت اثر داروي A بيشتر

 

 از داروي B مي باشد 

 

آنتاگونيست رقابتي قدرت اثر آگونيست را كاهش مي دهد ولي تاثيري بر روي شدت اثر آن ندارد، در حاليكه آنتاگونيست غير رقابتي هم قدرت اثر و هم شدت اثر آگونيست را كاهش مي دهد.

          تصوير فوق منحني مقدار - پاسخ آگونيست را در حضور آنتاگونيست رقابتي و غير رقابتي نشان مي دهد.

انواع آنتاگونيسم (تضاد دارويي)

1-     آنتاگونيسم فارماكولوژيك: موقعي است كه دو دارو بر روي يك گيرنده عمل كنند. مانند آتروپين و استيل كولين كه هر دو بر روي گيرنده هاي كولينرژيك اثر كرده و يكديگر را خنثي مي كنند.

2-  آنتاگونيسم فيزيولوژيك: موقعي است كه دو دارو بر روي دو گيرنده مختلف عمل كرده و اثر يكديگر را خنثي مي كنند. مانند اپي نفرين كه بر روي گيرنده هاي آدرنرژيك عمل كرده و اثر هيستامين را بر روي گيرنده هاي H₁ خنثي مي كند.

3-  آنتاگونيسم شيميايي: موقعي است كه دو دارو از طريق ايجاد واكنش شيميايي اثر يكديگر را حنثي نمايند. مانند پروتامين كه با دارا بودن بار مثبت بر روي مولكول خود آنتاگونيست هپارين مي باشد.

4-  آنتاگونيسم فارماكوكينتيك: موقعي است كه دو دارو بر روي مراحل جذب، متابوليسم و دفع يكديگر اثر مي گذارند.

داروها جهت اعمال اثر خود علاوه بر گيرنده ها مي توانند با تعدادي ديگر از پروتئينهاي هدف (target protein) پيوند برقرار نمايند كه عبارتند از كانالهاي يوني، آنزيمها و سيستمهاي حامل.

همانطور كه ذكر شد دارو با گيرنده پيوند شده و كمپلكس دارو- گيرنده را بوجود مي آورد. اين كمپلكس به نوبه خود جزء ديگر سيستم يعني G- پروتئينها را فعال كرده و متعاقب آن يك سري عناصر عامل (Effector) نيز فعال شده و پاسخ سلولي بروز مي نمايد.

 

G- پروتئينها نوعي پروتئين غشايي بوده كه داراي سه زير واحد مي باشد. زير واحد آلفا فعاليت GTPase دارد و GTP را تبديل به GDP مي كند. هر G- پروتئين قادر است با يك يا بيشتز از يك افكتور وارد واكنش شده و فعاليت آنها را كنترل نمايد. افكتورهايي كه توسط G- پروتئينها كنترل مي شوند عبارتند از:

1-     آنزيم آدنيلات سيكلاز كه ATP را تبديل به cAMP مي نمايد. cAMP به عنوان يك ميانجي شيميايي مسئول بروز يك سري از پاسخهاي سلولي مي باشد.

2-     آنزيم فسفوليپاز- (PL-C) C : كه سوبستراي خود فسفاتيديل اينوزيتول دي فسفات را تبديل به اينوزيتول تري فسفات (IP₃) و دي آسيل گليسرول (DAG) مي كند كه هر كدام از اين مواد نيز مسئول بروز يك سري پاسخهاي سلولي مي باشند.

گيرنده هايي كه اثر خود را از طريق G- پروتئينها اعمال مي كنند عبارتند از: گيرنده هاي موسكاريني استيل كولين، گيرنده هاي آدرنرژيك، گيرنده هاي سروتونين، گيرنده هاي اوپياتها و گيرنده هاي پپتيدهايي نظير پورينها.

 

منشا داروها:

داروها با توجه به منشا خود به چهار گروه تقسيم مي شوند كه عبارتند از:

·         فراورده هاي طبيعي:فراورده هايي هستند كه بدون جداكردن ماده اي خاص از آن، بصورت طبيعي استفاده مي شوند. اين فراورده ها ممكن است منشا حيواني، گياهي و يا معدني داشته باشند مانند ترياك، پودر تيروئيد و برگ ديژيتال.

·         فراورده هاي خالص طبيعي: اين فراورده ها از فراورده هاي خالص طبيعي با روشهاي خاصي جدا شده و مورد استغاده قرار مي گيرند. مانند مرفين حاصل از ترياك، يا ديگوكسين حاصل از برگ ديژيتال.

·         فراورده هاي نيمه صناعي: از تغيير و اصلاح ساختمان شيميايي فراورده هاي خالص طبيعي بدست مي آيند كه اين تغييرات هدف دار بوده و به منظور افزايش قدرت اثر، دوام اثر و .... انجام مي شوند. مانند آموكسي سيلين ناشي از پني سيلين، كه در برابر اسيد معده مقاوم شده و طيف اثر آن نيز گسترده تر شده است.

·         فراورده هاي صناعي: فراورده هايي هستند كه در آزمايشگاه سنتز شده اند و اغلب داروها از اين منشا مي باشند مانند استامينوفن، مفناميك اسيد و غيره.

 

نامگذاري داروها:

هر دارو معمولا داراي سه نام مي باشد‍؛

نام شيميايي: داروها ماده شيميايي هستند لذا طبق قواعد علم شيمي داراي نام شيميايي مي باشند

 

نام تجارتي (Brand name): نامي  است كه كارخانه سازنده و يا فرد كاشف به آن مي دهد. نامي است كوتاه كه براحتي نيز استفاده بوده و ممكن است در كشورهاي مختلف متفاوت باشد.. Artan®,   Librax®,  Lasix®  

 

نام ژنريك (عمومي): نامي است كه توسط انجمنهاي علمي به دارو داده مي شود. اين نام در تمام دنيا يكسان بوده و در منابع علمي نيز با اين نام داوها شناخته مي شوند. Trihexyphenidil, Clidinium, furosmide

 

راههاي تجويز دارو:

به طور كلي ورود داروها به بدن بستگي به راه مصرف آن دارد. مهمترين راههاي تجويز دارو عبارتند از؛ گوارشي، تزريقي، تنفسي و موضعي.

راه گوارشي: به راههاي خوراكي، زير زباني و مقعدي تقسيم مي شود.

 

راه خوراكي  Oral:

معمولترين راه مصرف دارو مي باشد. بيمار پسند است و هزينه مصرف آن پائين و جذب داروها نيز خوب است. داروها به شكل قرص، كپسول، شربت، سوسپانسيون و الگزير از راه خوراكي مصرف مي شوند. در اين راه عواملي مانند زمان تخليه معده، وجود آنزيم هاي گوارشي و پر يا خالي بودن معده بر روي اثر بخشي داروها ممكن است تاثير گذار باشند. داروها در اين راه دچار پديده اثر عبور اول (First pass effect) نيز مي شوند كه مقداري از دارو در اولين عبور از كبد از بين مي رود.

 

راه زير زباني Sublingial:

راه تقريبا آساني بوده و جذب داروها سريع است. در اين راه دارو دچار پديده اثر عبور اول نمي شود همچنين تحت تاثير آنزيمهاي گوارشي نيز قرار نمي گيرد. در اثر مصرف دارو از اين راه با بلعيدن و يا بيرون انداختن دارو عمل جذب متوقف مي شود. به عنوان مثال مي توان از پرلهاي نيتروگليسرين نام برد.

 

راه مقعدي  Rectal:

راهي است كه زیاد مورد پسند بيمار نمی باشد. در مواقعي استفاده مي شود كه به هر علتي نتوان از راه خوراكي استفاده نمود مانند بيهوش بودن، حالت تهوع و يا عدم همكاري بيمار. در اين راه دارو دچار پديده اثر عبور اول نشده و طعم بد دارو نيز احساس نمي شود. داروها معمولا به شكل شياف و يا پماد مورد استفاده قرار مي گيرند.

 

راه تزريقي  Parentral (injection):

شامل راههاي مختلفي است. عضلاني، وريدي، زيرجلدي، داخل جلدي، داخل صفاقي، داخل چشمي، داخل شرياني و غيره. بطور كلي هزينه مصرف داروها از اين راه بسيار بيشتر از راه خواركي مي باشد. در اين روش بايستي شرايط استريل در تزريق كاملا رعايت شود چون امكان بروز عفونت وجود دارد و راهي است دردناك.

 

راه عضلاني  i.m:

معمول ترين راه تزريق دارو است. موقعي استفاده مي شود كه به هر علتي نتوان از راه گوارشي دارو را تجويز نمود. اثر بخشي دارو در اين راه خوب و سريعتر از راه خوراكي است.

 

نظرات شما عزیزان: